Aliwagi nan Tangkaraw!

Kuyba kun dugyom. Ugsa mahadlok ta kay di man ta kakita kun unoy ato igsugat. Sawanon dajon kun jaoy bisan aja da mokagiit na sanga nan kahoy. Sa at hunahuna, kapre na jadto na nagpungko sa kahoy na dako an tinamboy. Mugbo an gininhawa, magpaspas pagpanaw, paghuros nan hangin hampan nahuyog an langkay, kibad dajon na dyagan tapos molaong dajon sa ig-sugat: Nay, taglanat gajod ak nan ayok MORTAL PA!

Kuman, mag-isog na an mga hamtong kay an mga bata magpanaw na nan duyom. Molaong sila na: Sa una, di na gajod kami papanawon kun alas sayis na kay mag-orasyon na. Manhayok na gani an mga tiki sa lupa, na hipos na tanan. Ayang-ayang hain sab sila maningod sa una na madugyom pa man. May generator na tagmontar nan taga munisipyo na kay mokumpas man an suga pagpurot-purot sa makina!

Kun jaoy isa ka miyembro nan pamilya na alas otso ya pa kauli, magdagkot na nan tangkaraw hasta moron kay paghanapon na, Mauno kun an anuhos hasta bilo mokulikot sa ilong basta kay apason. Sa ilaja parehas sa Tabon-tabon o sa Malingin hasta Suyatan, magbugkos nan langkay kay amoy ig-suyo kun atoy batokon. (Taym pa, uman matod molaong man an mga tiguyang na “ikaw kakusog mo molaghay, tag-uyagan na kaw siguro nan baga langkay!” Arang kadako na uyag o arang kakusog mosilaob? Na inday kay bas ak mawaya nan storya.)

Pinta gan na hilam, maghaling nan bonot. Makatuyo an im luha pero hala dakan lamang kaysa masakit nan malaria. Ya man igdungog jaon dengue sa una…

Kun may kaya gamay na pamilya, jaoy petromax. Ganahan dajon magdapog an mga bata inig sindi nan petromax kay kagana suyongon jaon arkohol na sindihan nan Rizal na posporo kay green an kyajo. Buttefly an pabelo na amoy makapawa hamapan magbomba dajon nan hangin… pero mas bibo gajod jaon mangispiho na kamo sa ubos na parte na kinlaw kay magpahikatawa dajon kay an mga kawaynganan amo ran na bakoy an porma! Isan na kun isuod an wayong, maunat an bajho umay hayuan an im puhong. Magpisi-pisi na kumatawa hampan sagdahon dajon nan nagsindi.

Kahamok lamang na ya nak matestingi tungod kay ya may lagi kuryente pa. Daan na mak mahilig nan tokar hampan hinajaw nak sab sa una. Magpraktis na gan nan sajaw, magpas-an na nan jadto pono na baga maleta kadako. Magpalit nan battery na itom an kolor para dugay moayop. Kun an dagum molaktaw na kay garas na an plaka, butangan nan piso. Ganahan dajon mamati kun an 33rpm na plaka ibutang sa 45rpm kay amo ra kengkoy an tokar. Kun an 45rpm balihon sab himuon na 33rpm, maninggit dajon: Naaaaa umay bayot na boses! Hinay na gan an battery, ibuyad.

Ay kabibo lam. Isan kun jaon dugyom na hampan molimba an im manghod na lyaki kay tagbanga daw nan timos an ija, magkapuliki paghanap nan Vicks para kataghuman.

Isahay lagi sab, tungod sa kuryente, kumplikado na an kinabuhi. An mabibo sa una, ya nay lami kuman. Kay ya na man gajod ak makabati kuman nan mga bata na nagduwa na nagkanta: Lonlon brids is poling down poling down…my dear classmate… HAMAN KAW SA APPLE KUN SA MANSANAS? Bahinon dajon an taga apple hasta mansanans nan magbinirahay. Inig kadajang iska semana an tigaw kun nabaliskad an kaiban na baji hampan nagsuhaw!

Hala kay anhi brownout kuno silom, mag-charge ak anay nan emergency lamp. Kun di gan maapas, na mag-aliwag ta nan tangkaraw.

(kodak: sustainableudesignupdate.com)

Hinog

Kun bukgan kaw, lisod ituyon. Mag-alingasa kaw kay kalain bagan sa liog jaon jaoy mobaybag kada tuyon. Jaoy mga tawo na abtik mohilot na matulon mo da an bukog... an iban magkuha nan miya na kumagat hampan ipahikap sa hajop an parte sa liog na jaoy bukog. Jaoy mga tawo sab na ila laway an ihapyas para mawaya an bukog. Pero epektibo sab gajod an hinog. Isan na kun litungdan na hinog kundi ba jaon morado. Kun gusto na mahamok na unod, jaon taglaong na bunguyan.

Inday uno na hingkanganlan man sab jaon na hinog. Kay kun sutaon gajod adjective man sija. Ripe kun sa iningles pa. Hinog na saging gajod dapat pero dinhi sa ato basta gani hinog, saging na jaon an buot ipasabot. Siguro kay sa una, ya may lain madali-dali na prutas kundi saging da. Makakaon nan mangga na kinarabaw kun kabahawan gikan sa mga syudad. Isan na nan jaon mansanas, bagan pasko da man jaon motunga.

Jaoy di karajaw ta kasabot sab na mga butang na epektibo baja. Parehas jaon mabanga nan malaya na mamang, kun way epikasin, magkaswit da kuno sa kwan… bagan di man nak matukod kay bas makalaong kamo na kabastos sab. Inenglison dakan nako kay kun hubak bitaw asthma man… (Reproductive organ) nan baji. Hangtod kuman magkabuyong gajod ako kun unoy jaon did-on na hasta an ak mga tiya molaong man gajod na tinuod. Anti-inflammatory sija? Aw uno ba. Bagan kinahanglan gajod siguro jaon estudyohan kay para jaon nay tambay kun mabanga ta an uhipan!

OK da jaon mga garabo sa dukoy kay jaon na may gajod pruweba nan mga abtik sa Science. Ugsa bagan mahibuyong sab ta amo? Na, jaon sab likit. Kun jaoy mga butang na hikit-an na di kun ordinaryo, himuon dajon na likit. Kun jaoy bayabas na may baga-holen kadako na liso, himuon dajon na likit. Hasta gan jaon kyamoy nan mga santos sa simbahan tan-gabas kay taghimo na likit hasta habak! Umay gahom nan kuyo ni San Jose? Umay enerhiya na jaon sa barhibo nan uwak na pink an kolor? 

Hala dakan lam kay aja ak katampa ni Tay Endong kun ak gajod surang-surangon jaon ija mga tinuohan. Basta kay dad-an ak nija nan alimango na nagbuyawan, sige dakan lam jaon ija taglaong na mga jatot. Di daw ak magsaba iniglabay dapit sa dyakit kay kun masampalo ak nan mga di kun singod dato, mahiwi daw ak baba labay pa sa nag-stroke.

Ak da sab i-istorya dinhi an ija mga kukabildo sa mga agta sa kasanihan hasta kan Dinay sa Panikian…

Magkwarta ak nay nan hinog kay bagan tabo sa Cantilan. Di ak lam maghamok pagkaon kay maka-toboy kuno an hinog pareha sa bayabas.

Na hala, ari ak anay. Sa mga nangaon, di ak nijo paghigabaan, libuta an ijo plato.

(kodak: jjexports7.tradeindia.com)

Sabaw nan Bas-oy

Human na an mga pista. Maghandum na sab nan lami na bas-oy hasta lauja kun pasingud na an pista nan Carrascal hasta Cantilan. Inday uno sab lagi jaon bas-oy na amo may gajod hanapon hasta harog kun bisperas. Amoy may gud kuno madali pagluto. Magbantay lamang kay kun hamok na sebo di jaon hibay-an na arang kapaso kay di man mo-aso. May balitaw kuno nagpahihigop nan sabaw sa Panikian, nay, kay pinta man baja kapaso! Marajaw gan kay sa ija likod an bintana, nahibuga nija an sabaw, basta hayoy an tanom na hopi sa ubos nan bintana tungod sa kapaso!

Magsugod na sab an klase sa lunes. An mga nanay nagkapuliki na na panlaba sa mga sukbutunon nan mga bata. Pinta na klorox an tagpalit sa tindahan para gajod puti-ers an mga baro nila. An iban na mga estudyante nagpapalit nan mga bag-o na sapatos hasta bag. Mahinumdom ako sa una na palitan ak ni Mama nan bag-o na bag pero di nak gamiton kay an uso sa una kay net bag. Jadto nylon na bag na stripe an design. Ipanyangehay man jadto pero kay amo may bag nan hapit tanan ugsa nagtapon-tapon. Sige lam mahuyog an lapis hasta bolpen kay molagbas man sa lungag nan net bag...

Nakatilaw na kaw nan las-ag? Kun mag-uyan, magkalipay gajod ak dajon kay mangaligo man sa uyan. Di man kaisgan isan na kun ya makadaya nan pajong. Magsinabligay dajon nan las-ag sa dayan na ginamit an tsinelas. Ana kay magkatawa-katawa man amo jaon na mainom an las-ag! Hibut-okan pero man-ngatawa da man. Ya may sab adto mga ek-ek na bacteria o uno ba... Jaon ubod nan palmera amoy isnak kun gutumon na, sangkihan an gumamela nan sujupon an likod nan buyak kay tam-is man sija...

An ak mga estudyante kuman mopalta na kun mauyan kay masipog na daw sila magpajong nan dahon nan saging. Sajonan man kaw matod jaon magbagtas sila sa highway hampan magtak-op na sinagpi na dahon? Masipog na man gani sila magbayon nan pinaksiw na isda! Sa una tiskog-tiskog na gajod an pinirito na taliki-tiki na amoy bayon. Hampan bagan mahinumdom pa man ako na tagpakaon ak ni Tay Endong nan hayuan na ija ginumuan... 

 Ay na, mo-eskuyla lam gajod bahala malisod. Kay uman kita na di-internet na man ta kuman sa una kinopyahay man lamang ta nan ipakoya nan maestra. Inday uno sab adto lamang na mga teknik nila pero nanhibayo man lam ta amo? Memorize ko pa man hangtod kuman an mga balak ni Edgar Allan Poe hasta ni Dickinson. Kuman aja na paghanapa aton mga bata kay an mga ginikanan sab nangawaya, inday hain na sila magsinungod-singod...

Taym pa matod, nahinumdom na man sab ak nan bas-oy. Ini ak pinaeskwela na amoy ak iban sa bayay sa Manila magsulig. Di karajaw makatalinungnong nan at sinultihan. Sajonan kaw na kas-a tagpadad-an ak ni Mama Belen nan sud-an hampan pangutana ko kun uno, milaong sija: BASOY SIR. SABAW NAN BASOY.

Mangayot na ta kay dukag!